آیا می‌توان برق مازاد نیروگاه خورشیدی را به شبکه فروخت؟

با گسترش نصب نیروگاه‌های خورشیدی کوچک و متوسط در ایران، سرمایه‌گذاران و مالکان خانگی/تجاری سؤال می‌کنند: «آیا می‌توانم برق مازاد نیروگاه خورشیدی که تولید می‌کنم را به شبکه بفروشم؟» پاسخ «بله» است، اما با شروط قانونی، فنی و قراردادی مشخص. در این راهنمای ۲۰۲۵، تمامی نکات حقوقی، قوانین و مجوزها در سال ۲۰۲۵ و مراحل اجرایی و توصیه‌های عملی برای فروش برق مازاد را یک‌جا جمع‌آوری کرده‌ام تا تصمیم‌گیری برای شما آسان و کم‌ریسک شود.

۱. چهارچوب قانونی کلی (مزیت خرید تضمینی و بازار)

در ایران، خرید برق تولیدی از نیروگاه‌های تجدیدپذیر معمولاً از دو مسیر اجرا می‌شود: (۱) قرارداد خرید تضمینی (PPA) با سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق ـ ساتبا، و (۲) فروش برق به‌صورت قراردادی یا از طریق بازار/بورس انرژی. قراردادهای خرید تضمینی اغلب برای دوره‌های بلندمدت (مثلاً ۲۰ سال) تنظیم می‌شوند و نرخ‌ها معمولاً یکبار ابلاغ و سپس براساس سازوکارهای مشخص تعدیل می‌گردند.

از سال‌های اخیر نیز سازوکارهای تسویه و معامله گواهی تولید (REC) و دستورالعمل‌هایی برای امکان معامله برق مازاد نیروگاه خورشیدی و تسویه گواهی‌ها ابلاغ شده که مسیرهای جدیدی برای عرضه برق تجدیدپذیر در بازار فراهم می‌آورد. در ژانویه ۲۰۲۵ هم دستورالعمل‌هایی برای صدور و تسویه گواهی تولید برق تجدیدپذیر (REC) ابلاغ شده که فضای معاملاتی بیشتری ایجاد می‌کند.

۲. چه مجوزهایی لازم است؟ (چک‌لیست سریع)

برای اینکه تولیدکننده بتواند برق مازاد نیروگاه خورشیدی را به شبکه بفروشد، معمولاً باید حداقل مجوزها/موافقت‌نامه‌های زیر را کسب کند:

1. موافقت‌نامه یا مجوز اتصال به شبکه از شرکت توزیع برق منطقه‌ای (مصادیق فنی اتصال و نصب کنتور جداگانه).

2. پروانه احداث نیروگاه (در صورتی که ظرفیت و نوع پروژه مشمول آن باشد).

3. مجوزهای زیست‌محیطی در صورت نیاز (برای پروژه‌های متوسط و بزرگ).

4. در صورتی که بخواهید قرارداد خرید تضمینی بگیرید: ثبت‌نام و پیگیری در سامانه‌های رسمی (مانند مهرسان ـ ساتبا) و تکمیل مدارک مرتبط. سامانه مهرسان مرجع رسمی ثبت درخواست‌ها و پیگیری مجوزهای نیروگاه‌های کوچک تا متوسط است.

نکته عملی: برای نیروگاه‌های خانگی و انشعابی، سقف ظرفیت قابل ثبت و شرایط متناسب با انشعاب متفاوت است؛ پیش از سرمایه‌گذاری حتماً استعلام ظرفیت در شرکت توزیع منطقه‌ای را بگیرید.

۳. مسیرهای قراردادی فروش برق — مقایسه کوتاه

• خرید تضمینی (PPA) با ساتبا: قرارداد بلندمدت، تضمین خرید برق و نرخ مشخص (که معمولاً قابل تعدیل است). مناسب برای سرمایه‌گذاری منطقی و دریافت تسهیلات بانکی.

• فروش دو‌جانبه به مشتری صنعتی/تجاری: در شرایط مشخص (مثلاً مازاد تولید یا توافقات محلی) امکان فروش برق به صنایع یا مشترکین بزرگ از طریق قرارداد مستقیم وجود دارد. این مسیر ممکن است ساده‌تر و با مذاکره دستی باشد اما بازار گسترده و تضمین بلندمدت PPA را ندارد.

• معامله گواهی تولید (REC) و فروش در بازار انرژی: سازوکارهای معاملاتی REC از ۲۰۲۵ تقویت شده و می‌تواند درآمد تکمیلی ایجاد کند؛ اجرای فنی و مستندسازی تولید و صدور گواهی لازم است.

۴. نرخ‌ها، مدت قرارداد و سازوکار تسویه (نکات کلیدی)

نرخ‌های خرید تضمینی توسط ساتبا اعلام می‌شود و برای پروژه‌های کوچک و بزرگ متفاوت است. قراردادهای PPA قدیمی معمولاً ۲۰ ساله بوده‌اند و شرایط تعدیلی (مثلاً شاخص‌های تورم یا ارزی) در آن‌ها پیش‌بینی شده است. نرخ‌های جدید در دوره‌های ۱۴۰۳–۱۴۰۴ بازنگری‌هایی داشتند تا بازگشت سرمایه برای نیروگاه‌ها معقول باشد. برای اطلاع دقیق نرخ مربوط به سال ۲۰۲۵ و نوع پروژه (خانگی/تجاری/صنعتی) باید متن آخرین ابلاغ ساتبا را ملاحظه کنید.

تسویه معمولاً به‌صورت ریالی و براساس توان تحویلی به شبکه (کنتور جداگانه یا مکانیسم‌های اندازه‌گیری) انجام می‌شود؛ در برخی طرح‌ها امکان پرداخت ارزی یا تعدیل براساس شاخص خاص نیز وجود داشته است.

۵. ملاحظات فنی و قراردادهای عملیاتی

• کنتور و اندازه‌گیری جداگانه: معمولاً برای فروش برق لازم است کنتور مجزا برای تولید نصب شود و انطباق دستگاه‌های اندازه‌گیری با استاندارد شرکت توزیع الزامی است. کیفیت برق و مدیریت شبکه: اینورترها، رگلاتورها و حفاظت‌های لازم باید مطابق استاندارد باشند تا به شبکه آسیبی وارد نشود.

• ذخیره‌سازی و انعطاف‌پذیری: اگر سیستم شما باتری نیز دارد، نحوه تسویه و اعلام تولید خالص (تزریق به شبکه) باید از ابتدا مشخص شود. اخیراً ضوابط عرضه برق از سیستم‌های ذخیره‌ساز هم مورد توجه قرار گرفته است.

۶. پروسه عملیاتی — از ایده تا فروش (پیشنهاد گام‌به‌گام)

1. استعلام فنی و ظرفیت انشعاب از شرکت توزیع منطقه‌ای.

2. ثبت‌نام و پیگیری در سامانه مهرسان یا سامانه ساتبا برای دریافت موافقت اولیه.

3. تکمیل مدارک: مالکیت زمین/سند، نقشه فنی، طرح حفاظتی و محیط‌زیستی (در صورت نیاز).

4. نصب تجهیزات مطابق ضوابط و با تایید شرکت توزیع (کنتور و اینورتر استاندارد).

5. عقد قرارداد PPA یا روش قراردادی توافقی؛ هماهنگی برای نحوه اندازه‌گیری و تسویه.

6. راه‌اندازی و گزارش‌دهی تولید برای محاسبه صورتحساب‌ها و تسویه‌ها.

۷. ریسک‌ها و چک‌های حقوقی

• تغییرات سیاسی/اقتصادی و بازنگری در نرخ‌ها می‌تواند درآمد را تحت تأثیر قرار دهد.

• اختلاف در نحوه اندازه‌گیری یا محاسبه تولید (کاهش اختلاف با ارزشیابی فنی و نصب کنتور استاندارد).

• الزام به رعایت قوانین محیط‌زیستی و شهری در پروژه‌های بزرگ.

۸. نتیجه‌گیری و توصیه‌های اجرایی

در سال ۲۰۲۵ امکان فروش برق مازاد نیروگاه خورشیدی به شبکه در ایران وجود دارد و مسیرهای مشخصی (خرید تضمینی از ساتبا، قرارداد مستقیم یا معامله REC) برای این کار تعریف شده‌اند. اما موفقیت مالی و فنی پروژه مستلزم رعایت کامل ضوابط اتصال، ثبت در سامانه‌های رسمی (مانند مهرسان)، انتخاب سازوکار قراردادی مناسب و توجه به الزامات فنی (کنتور، اینورتر و BMS در صورت وجود باتری) است. پیش از اقدام، یک مطالعه توجیهی اقتصادی با سناریوهای مختلف قیمت برق، هزینه نصب و بازگشت سرمایه تهیه کنید و از مشاوره حقوقی-فنی بهره ببرید.